پنوموتوراکس (Pneumothorax)
عارضه‌ای ناگهانی و گاهی تهدیدکننده در قفسه سینه
پنوموتوراکس یا «وجود هوا در فضای جنب» یکی از اورژانس‌های شایع قفسه سینه است که ممکن است به‌صورت ناگهانی یا در پی بیماری‌های ریوی رخ دهد. این عارضه در صورت عدم تشخیص یا درمان مناسب می‌تواند منجر به فروکش کردن ریه، اختلال در تنفس و حتی خطر جانی شود. آشنایی با علائم، علل، روش‌های تشخیص و درمان پنوموتوراکس، نقش مهمی در افزایش آگاهی بیماران و خانواده‌ها دارد.
پنوموتوراکس چیست؟
ریه‌ها در داخل قفسه سینه، در فضای خاصی به نام فضای جنب (پلور) قرار دارند. این فضا معمولاً خلأ نسبی دارد و به ریه کمک می‌کند تا هنگام تنفس به‌راحتی باز و بسته شود.
پنوموتوراکس زمانی رخ می‌دهد که هوا به این فضای بسته وارد شود. در نتیجه، فشار هوا باعث فشرده شدن ریه شده و عملکرد تنفسی مختل می‌شود. بسته به شدت و علت، ممکن است ریه به‌صورت جزئی یا کامل فروکش کند.
انواع پنوموتوراکس
پنوموتوراکس بسته به علت و شرایط بیمار به چند نوع تقسیم می‌شود:
1. پنوموتوراکس خودبه‌خودی (Spontaneous Pneumothorax)
بدون آسیب یا ضربه مشخصی ایجاد می‌شود و خود شامل دو زیرگروه است:
-
اولیه (Primary): در افراد جوان، سالم، معمولاً مردان لاغر و بلندقد دیده می‌شود. معمولاً به دلیل پارگی کیسه‌های هوایی کوچک (Blebs) در سطح ریه.
-
ثانویه (Secondary): در بیماران مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای مانند آمفیزم، COPD، آسم یا فیبروز ریوی ایجاد می‌شود.
2. پنوموتوراکس تروماتیک (Traumatic Pneumothorax)
در اثر ضربه مستقیم به قفسه سینه، تصادف، سقوط از ارتفاع، یا جراحی قفسه سینه به وجود می‌آید.
3. پنوموتوراکس تنشی (Tension Pneumothorax)
حالت شدید و خطرناکی است که در آن هوا وارد فضای جنب می‌شود اما نمی‌تواند خارج شود، در نتیجه فشار به تدریج افزایش یافته، قلب و ریه را فشرده می‌کند. این وضعیت یک اورژانس پزشکی محسوب می‌شود.
علائم پنوموتوراکس
علائم این عارضه ممکن است بسته به شدت و نوع پنوموتوراکس متغیر باشد. شایع‌ترین علائم عبارت‌اند از:
-
درد ناگهانی قفسه سینه (معمولاً در یک سمت)
-
تنگی نفس
-
نفس‌نفس زدن یا تنفس سطحی
-
صدای تنفس کم یا قطع‌شده در یک طرف ریه
-
آبی شدن لب‌ها یا صورت (در موارد شدید)
-
کاهش فشار خون و ضربان قلب بالا (در پنوموتوراکس تنشی)
در موارد خفیف، ممکن است تنها درد مبهم یا سرفه خشک دیده شود، اما در موارد شدید نیاز به مداخله فوری پزشکی وجود دارد.
علل ایجاد پنوموتوراکس
عوامل متعددی در بروز این عارضه نقش دارند. برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
-
پارگی تاول‌های هوایی در افراد سالم
-
بیماری‌های مزمن ریوی (مانند COPD یا سل)
-
ضربه یا تروما به قفسه سینه
-
جراحی یا نمونه‌برداری از ریه
-
تهویه مکانیکی با فشار بالا در بیماران بستری
-
افزایش ناگهانی فشار داخل سینه (مثلاً حین غواصی یا پرواز)
روش‌های تشخیص
پزشک فوق تخصص جراحی قفسه سینه معمولاً از ترکیبی از معاینه فیزیکی و روش‌های تصویربرداری استفاده می‌کند:
-
معاینه بالینی: صدای تنفس کاهش‌یافته یا قطع‌شده، تغییر صدا، ضربه صدایی طبل‌مانند.
-
رادیوگرافی قفسه سینه (X-ray): اولین و ساده‌ترین روش تشخیص.
-
سی‌تی‌اسکن ریه: در موارد مشکوک یا برای بررسی علت زمینه‌ای.
-
پالس اکسی‌متر و گازهای خون شریانی: برای بررسی میزان اکسیژن خون.
درمان پنوموتوراکس
درمان پنوموتوراکس بسته به اندازه، نوع و علائم بیمار تعیین می‌شود. گزینه‌های درمانی شامل:
1. درمان حمایتی (در موارد خفیف)
اگر میزان هوا کم و علائم بیمار خفیف باشد، ممکن است با استراحت، اکسیژن تراپی و پیگیری منظم، هوا به‌صورت خودبه‌خود جذب شود.
2. درناژ قفسه سینه (Chest Tube)
در موارد متوسط تا شدید، یک لوله پلاستیکی (درن) به فضای جنب وارد می‌شود تا هوای اضافی تخلیه شده و ریه مجدداً باز شود.
3. توراکوسکوپی و مداخلات جراحی
در موارد زیر ممکن است نیاز به جراحی وجود داشته باشد:
-
عود مکرر پنوموتوراکس
-
پنوموتوراکس دوطرفه
-
عدم بهبود با درناژ
-
وجود کیسه‌های هوایی متعدد
توراکوسکوپی (VATS) یک روش کم‌تهاجمی و دقیق است که طی آن کیسه‌های هوایی پاره‌شده برداشته شده و سطح ریه ترمیم می‌شود. گاهی همراه با چسباندن لایه‌های پلور (پلورودز) برای جلوگیری از عود مجدد انجام می‌شود.
پیشگیری از عود پنوموتوراکس
بیمارانی که یک‌بار دچار این عارضه شده‌اند، بیشتر در معرض خطر عود هستند. برای کاهش این احتمال:
-
عدم مصرف سیگار
-
پرهیز از پرواز یا غواصی تا چند هفته پس از درمان
-
پیگیری منظم با جراح قفسه سینه
-
درمان قطعی در موارد عود با جراحی و پلورودز
زندگی پس از درمان پنوموتوراکس
اکثر بیماران پس از درمان کامل، زندگی عادی و سالمی خواهند داشت. بازگشت به فعالیت‌های روزمره بسته به شدت بیماری و روش درمان بین چند روز تا چند هفته طول می‌کشد. در بیماران جوان، احتمال بازگشت کامل عملکرد ریه بسیار بالا است.
جمع‌بندی
پنوموتوراکس یک وضعیت بالینی مهم در جراحی قفسه سینه است که ممکن است بدون هشدار قبلی ایجاد شود. تشخیص سریع، درمان مناسب و پیگیری منظم، کلید پیشگیری از عوارض خطرناک آن است. خوشبختانه، با وجود روش‌های کم‌تهاجمی مانند توراکوسکوپی، امکان درمان مؤثر و ایمن این بیماری فراهم شده است.
در صورتی که با علائم پنوموتوراکس مواجه شدید، تأخیر نکنید. مشاوره با فوق تخصص جراحی قفسه سینه مانند دکتر رضا ارشادی می‌تواند نجات‌بخش باشد و مسیر درمان را با اطمینان و دقت پیش ببرد.